Հայկական մշակույթը 19-րդ դարում

Հայկական մշակույթը 19-րդ դարում մեծ վերելք ապրեց։ Արևելյան Հայաստանի միավորումը Ռուսաստանին ուժեղացրեց և ամրապնդեց ռուս-հայկական մշակութային կապերը։ Արևալահայերը կապված էին գերազանցապես ռուսական,իսկ արևմտահայերը՝ ֆրանսիական մշակույթի հետ։ Ճակատագրի բերումով հայ ժողովրդի մի զգալի մասը ցրված էր աշխարհով մեկ։ Հետևաբար՝ հայկական մշակույթը պահպանվում ու զարգանում էր նաև նշանավոր հայկական գաղթավայրերում։ Այս շրջանում վերջնականապես ձևավորվեցին հայ նոր գրականությունը, աշխարհաբար գրական լեզուն, հիմնվեցին կուլտուր֊կրթական բազմաթիվ ընկերություններ, զարգացման մամուլը, հրապարակախոսությունը, արվեստը, առհասարակ մշակույթը իր բազում ճյուղերով։

Արվեստը

Զարգացում ապրեց արվեստը իր բազմազան ճյուղերով։ Կերպարվեստի մեջ նշանավոր էր Հովնաթանյանների գերդաստանը։ Հակոբ Հովնաթանյանը (1809-1884 թթ.) ապրել և ստեղծագործել է հիմնականում Թիֆլիսում։ Նա ժամանակի դիմանկարչության ճանաչված վարպետ էր, որի գործերից մեզ է հասել շուրջ 60 կտավ։ Աղաֆոն Հովնաթանյանը, ավարտելով Պետերբուրգի գեղարվեստի ակադեմիան, զբաղվել է գեղանկարչության տարբեր ճյուղերով։

Նույնպես Պետերբուրգի գեղարվեստի ակադեմիան ավարտեց ղրիմահայ Հովհաննես Այվազովսկին, որը դարձավ աշխարհահռչակ ծովանկարիչ։ Այդ նույն ակադեմիայում կրթություն ստացավ նաև Խաչատուր Աբովյանի մանկության ընկեր Ստեփան Ներսիսյանը, որի գործերից նշանավոր են Մեսրոպ Մաշտոցի, Բեթհովենի դիմանկարները, «Խնջույք գետափին» նկարը։

Երաժշտության մեջ աչքի էր ընկնում Համբարձում Լիմոնջյանը։ Նա ստեղծում է հայկական նոտաներ։ Այդ նոտաներով իր հետևորդի հետ ձայնագրում են եկեղեցական շարականներ, ժողովրդական երգեր ու պարեր։ Մեծն Կոմիտասն ուշադրություն է դարձրել և բարձր գնահատել Համբարձում Լիմոնջյանի դերը։

Աշխուժություն է նկատվում թատերական արվեստի բնագավառում։ Դեռևս մասնագիտացված թատրոններ չկային, բայց դպրոցներում և այլ տեղերում կազմակերպում էին սիրողական ներկայացումներ։ Նման ներկայացումներ են կազմակերպվում Թիֆլիսում, Ղրիմի, Նոր Նախիջևանի հայկական գաղութներում։ 1827 թվականին Երևանում դեկաբրիստ սպաների մասնակցությամբ առաջին անգամ բեմադրվեց Ալեքսանդր Գրիբոյեդովի «Խելքից պատուհասը» պիեսը։

Թուրք-պարսկական տիրապետության շրջանում գրեթե դադարել էին շինարարական աշխատանքները։ Հետևաբար՝ վերացել էին ճարտարապետությունը զարգացնելու հնարավորությունները։ Հարուստ ավանդույթներ ունեցող ճարտարապետությունը զարգանում էր փոքր ձևերում։ Ստեղծվում էին նրբաճաշակ խաչքարեր, մատուռներ, տապանաքարեր, դարպասներ և այլն։ Գողտրիկ հուշարձանների ստեղծումը նպաստեց քանդակագործության զարգացմանը։ Հայ վարպետների նուրբ քանդակներով ստեղծված խաչքարերն ու շիրմաքարերն արվեստի սքանչելի գործեր են։

Տպագրությունը

«Ազդարար»-ը («Տեղեկագիր»), որը հրատարակվել է Հնդկաստանի հայկական համայնքի Մադրաս քաղաքում 1794-1796 թթ.՝ առաջին հայերեն պարբերական, շաբաթական ամսագիրն է։ Նրա խմբագիրն էր հայրենասեր, լուսավորիչ Հարություն Շմավոնյանը։ Ազդարարում տպագրվում էին առևտրական, տնտեսական, քաղաքական նորություններ, նյութեր Հայաստանի վերաբերյալ և այլն։ Այս շաբաթաթերթի գլխավոր նպատակն էր տարածել հայրենասիրություն հայ ժողովրդի մեջ։ 19րդ դարի առաջին կեսին հրատարակվում են մոտ 30 պարբերականներ, 6-ը՝ Պոլսում, 5-ը՝ Վենեցիայում, 3-ը՝ Թիֆլիսում, բայց այս թերթերն ու պարբերականները լայն տարածում չունեին և երկար չէին գոյատևում։ Դրանցից առավել հայտնի էին «Արշալույս Արևելյան», «Բազմավեպ» և «Ազգասեր» պարբերականները։ «Արշալույս Արևելյան» թերթը հիմնադրվել է 1840 թ. Սմիրնե քաղաքում։ Դրա էջերում տպագրվում էին նյութեր տարբեր երկրների, քաղաքական ու տնտեսական կյանքերի մասին, Հայաստանի մասին, նրա մշակույթի և այլն։ Թերթը տարածում ուներ ոչ միայն արևելյան հայերի, այլ նաև Կովկասի հայերի շրջանում։ 1843 թ. Վենեցիայում սկսեցին տպագրել «Բազմավեպ» թերթը, նվիրված առավելապես հայկական գրականությանն ու պատմությանը։ Թերի էջերին տպագրվում էին նաև Ֆրանսիական, Անգլիական և Ռուսական գրողների գործերի թարգմանություններ, տվյալներ եվրոպական երկրների քաղաքական, տնտեսական և գիտական կյանքի մասին։ «Բազմավեպ»-ը թողարկվում է մինչ այսօր։

Հայ Բագրատունիները

Հայ Բագրատունիները նախարարական, ապա արքայական  տոհմ էին Հայաստանում (IX–XI դարերում): 922 թ-ից կրել են Շահնշահ Հայոց և Վրաց տիտղոսը: Վրաստանում սկզբնավորել են վրաց Բագրատունիների արքայատոհմը (IX–XIX դարեր):

Արշակունյաց «Գահնամակում» Բագրատունիների տոհմը հիշատակվում է երկրորդը (Սյունյաց նախարարությունից հետո): Նրանց է պատկանել թագադիր ասպետի արքունի գործակալությունը, և հաճախ, ըստ իրենց պաշտոնի, անվանվել են Ասպետունի: Բագրատունիների ժառանգական տիրույթը Բարձր Հայք նահանգի Սպեր գավառն էր, իսկ Արշակունիների թագավորության վերացումից (428 թ.) հետո՝ նաև Այրարատ նահանգի Կոգովիտ գավառը՝ Դարույնք ամրոցով: 

V դարի վերջին Սահակ Բագրատունին դարձել է Հայոց մարզպան: VII–VIII դարերում Բագրատունիները ներքաղաքական պայքարում մրցակցում էին Մամիկոնյանների հետ: VII դարում հայտնի էր Հայոց իշխան Աշոտ Բագրատունին: VIII դարում (արաբական տիրապետության պայմաններում) Հայոց իշխանի պաշտոնը մեծ մասամբ վարել են Բագրատունիները և քաղաքական ասպարեզից աստիճանաբար դուրս մղել Մամիկոնյաններին: VIII դարի վերջին նրանք հաստատվել են նաև Տայքի նահանգում ու Կղարջք գավառում (Գուգարքի նահանգ), իսկ IX դարի վերջին Վրաստանում հիմնել են վրաց Բագրատունիների (վրացերեն՝ Բագրատիոնի) արքայատունը, որոնց ականավոր ներկայացուցիչներից էին Դավիթ Շինարարը (1089– 1125 թթ.), Գեորգի III-ը (1156–84 թթ.), Թամար թագուհին (1184–1213 թթ.): 

IX դարի սկզբին Բագրատունիներն իրենց տիրույթներին են միավորել Տարոնը, Շիրակը, Արշարունիքը, Աշոցքը, Տաշիրը, Մոկքը, Սասունը, Շիմշատը, ապա` Այրարատի Ոստան Հայոցը: Այս շրջանում նրանց տոհմական կենտրոնը Բագարան քաղաքն էր: IX դարից Բագրատունիները դարձել են Հայաստանի ամենաազդեցիկ նախարարական տոհմը և ժառանգաբար կառավարել երկիրը նախ՝ որպես Հայոց իշխան, ապա՝ իշխանաց իշխան և Հայոց թագավոր (885 թ-ից): 

Հայրենական Մեծ պատերազմը

1941 թվականի հունիսի 22-ի լուսաբացին գերմանաֆաշիստական զորքերը ներխուժեցին ԽՍՀՄ (որի մի մասն էր նաեւ Խորհրդային Հայաստանը) տարածք։

Սկսվեց Խորհրդային Միության Հայրենական մեծ պատերազմը։

Հունիսի 22-ին ԽՍՀՄ Գերագույն սովետի նախագահությունը հայտարարեց զինապարտների (1905-18 թվականներին ծնվածների) զորահավաք։ Զինվորական օկրուգների հիման վրա ստեղծվեցին Հյուսիսային, Հյուիսարևմտյան, Արևմտյան, Հարավարևմտյան և Հարավային ռազմաճակատները։

Ընդամենը երեք շաբաթվա ընթացքում թշնամին խորացավ երկրի ներսը 300-600 կմ, գրավեց Լատվիան, Լիտվան, Ուկրաինայի, Բելառուսիայի և Մոլդավիայի (Մոլդովա) զգալի մասը, դուրս եկավ Լենինգրադի (Սանկտ-Պետերբուրգ) հեռավոր մատույցներ։

Գրեթե 4 տարի տեւած պատերազմում, որն ավարտվեց ԽՍՀՄ-ի եւ դաշնակից պետությունների հաղթանակով, զոհվեց ավելի քան 20 մլն խորհրդային քաղաքացի (երկրորդ համաշխարհային պատերազմում զոհվածների 40%-ը), ավերվեցին հարյուրավոր քաղաքներ, հազարավոր գյուղեր ու ավաններ։ Նյութական վնասը կազմեց 2569 մլրդ ռուբլի։

Հայաստանից ռազմաճակատ մեկնածներից շուրջ 300 հազարը զոհվեց, 107 հայ արժանացավ  Խորհրդային Միության հերոսի կոչման։

Պատերազմի ավարտին Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունը նվազել էր ավելի քան 13 տոկոսով, այն դեպքում, երբ մեր հողի վրա պատերազմական գործողություններ տեղի չէին ունեցել:

Սառը պատերազմ

Սառը պատերազմը կոչվում է քաղաքական և գաղափարական դիմակայություն Միացյալ Նահանգների և Խորհրդային Միության միջև կամ Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունների Միություն (ԽՍՀՄ) ՝ իրենց հեգեմոնիաները մնացած աշխարհին պարտադրելու ցանկության համար:

Սառը պատերազմ Այն սկսվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից կարճ ժամանակ անց ՝ 1945 թ., Եվ ավարտվեց 1991 թ. Խորհրդային Միության ավարտով 1989-ին զենքի մեծ ձեռքբերման և Բեռլինի պատի փլուզման արդյունքում տնտեսական ճգնաժամից հետո:

Երկրորդ աշխարհամարտի հաղթող տերությունների միջև Գերմանիայի բաշխման հարցում տարաձայնությունները պատճառ հանդիսացան, որ արևմտյան աշխարհը բաժանվի երկու բլոկի ՝ մեկը կոմունիստ ԽՍՀՄ-ի գլխավորությամբ, և մեկ այլ կապիտալիստ ՝ ԱՄՆ-ի գերակայությամբ:

Երկու բլոկները պահպանեցին լարված հարաբերություններ, որոնք սպառնում էին երրորդ մեծ հակամարտության սանձազերծմանը:

Այնուամենայնիվ, երկու երկրների միջև պատերազմ կամ ուղղակի առճակատում տեղի չունեցավ, և ամենակարևոր պատճառներից մեկը միջուկային պատերազմ սանձազերծելու վախն էր, այդ իսկ պատճառով այս հակամարտությունը հայտնի է որպես Սառը պատերազմ:

Սառը պատերազմի պատճառները

Սառը պատերազմը առաջ բերած հիմնական պատճառներից էր գաղափարախոսությունների և քաղաքականության մրցակցությունը, որը պաշտպանում և ցանկանում էին պարտադրել Միացյալ Նահանգների և Խորհրդային Միության կառավարությունները:

Միացյալ Նահանգները պաշտպանում էր ժողովրդավարությունն ու կապիտալիզմը, ինչպես նաև մասնավոր սեփականության և ազատ նախաձեռնության սկզբունքները: Սակայն, մյուս կողմից, ԱՄՆ-ն աջակցում էր բռնապետությունների պարտադրմանը Լատինական Ամերիկայի մի քանի երկրներում:

Իր հերթին, Խորհրդային Միությունը հիմնված էր սոցիալիզմի, տնտեսական հավասարության, մասնավոր սեփականության վերացման և պետության կողմից քաղաքացիների բոլոր կարիքները բավարարելու և երաշխավորելու ունակության վրա: Կառավարման այս համակարգը պարտադրվեց Արևելյան Եվրոպան կազմող երկրներում:

Այնուամենայնիվ, կային նաև Սառը պատերազմի պատճառ հանդիսացող այլ պատճառներ, ինչպիսիք էին Միացյալ Նահանգների կառավարության կողմից ատոմային զենքի ձեռքբերումը և որոնք ահազանգում էին Խորհրդային Միությանը, որ վախենում են, որ դրանք կօգտագործվեն իր դեմ հարձակման համար:

Մարշալի պլան

1947 թ.-ին Միացյալ Նահանգների կառավարությունը ստեղծեց Մարշալի ծրագիրը, որը կօգնի վերականգնել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից տուժած եվրոպական երկրների քաղաքական և տնտեսական հիմքերը, որպեսզի դադարեցնի կոմունիստական ​​կուսակցությունների առաջխաղացումը Արևմտյան Եվրոպայում:

Մարշալի ծրագիրը նախատեսում էր մոտ 14,000 մլն դոլարի բաշխում, և դրա հետևանքները վերածվեցին արդյունաբերական արտադրության և գյուղատնտեսական արտադրանքի զգալի աճի:

Սառը պատերազմի հետևանքները

Սառը պատերազմի ընթացքում ժամանակակից պատմության մեջ սանձազերծվեցին մեծ նշանակություն ունեցող այլ հակամարտություններ: Դրանց թվում `Բեռլինի պատի կառուցումը, Վիետնամի պատերազմը, Աֆղանստանի պատերազմը, Կուբայի հեղափոխությունը և Կորեական պատերազմը, որպես ամենակարևոր:

Սառը պատերազմի կարևորագույն իրադարձություններից մեկը Կորեական պատերազմն էր, 1950-ից 1953 թվականներին, երբ ԽՍՀՄ ազդեցության տակ գտնվող Հյուսիսային Կորեայի բանակը ներխուժեց Հարավային Կորեա, որն ԱՄՆ-ի ռազմական աջակցությունն ուներ:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ 1 սեպտեմբերից 1939 — 2 սեպտեմբեր 1945

Անտանտի և Գերմանիայի միջև Վերսալյան հաշտության պայմանագիրն է կնքվում 1919թ հունիսի 28ին:

Լեհաստանը միջանցք է բացում Գերմանիայով դեպի ծով:

-Գերմանիայի նկատմամբ սանկցիաներ

-Ավիացիոն և ռազմական մթերքը արգելվում է

-1923թ Գիպեռինֆիլյացիայի պատճառով թղտադրամի արժեզրկում 1դոլար=4մարկ 1914թ տվյալ փոխարեն 1դոլար=4.200.000.000.000մարկ

-Ամերիկան կոմունալներ է տալիս Գերմանիային

-1926թ Գերմանիան Լիգայի անդամ է դառնում

Ազգերի Լիգան միտված է լինում ապահովել աշխարհում խաղաղությունը և պետությունների միջև փոխհամագործակցական կապերի զարգացումը: Ռուսաստանը Լիգայի մեջ չի մտնում և կոմունիստական շրջանն է փորձում վերսկսել:

-1929 էկոնոմիկայի անկում

-Գերմանիայի ժողովրդի 30տոկոսը դառնում է գործազուրկ

-Իտալիայում ֆաշիստական հեղաշրջում

-1933 Գերմանիայում Ադոլֆ Հիտլեր իշխանության է գալիս և միտված է լինում վարել պանգերմանական քաղաքականություն: Հրեաներին և Մարկսիստներին ուզում է վերացնել ու սուրս է գալիս Լիգայից: Դադարում է վճարման փոխհատուցումներ կատարելը և հզորացնում է զորքը:

1936 Գերմանիա Իտալիա Ճապոնիա միություն

-Ճապոնիան հարձակում է գործում Չինաստանի վրա:

Պայմանագիր Ռուսաստանի հետ, Լեհաստանի վրա հարձակում չգործել:

ԱՀՊ

Առանց պատերազմ հայտարարելու 1939 սեպտեմբերի 1 Գերմանիա հարցակում Լեհաստանի վրա, կիրառելով բլիցկրիկ գերմանական ստրատեգիան

Կարմիր բանակը իր դիրքերը փորձում է ընդարձակել Ֆինլանդիայի սահմաններում, բայց հանդիպում է լուրջ դիմադրության: Դժվարությամբ հաղթանակի հասնելով սահմանը հեռվանում է Լենինգրադից: Ստալինը կարծիք է կազմում, որ Կարմիր բանակը թույլ է:

Շվեցիայից ծովային ճանապարհով պողպատ է տեղափոխվում Գերմանիա, ինչի շնորհիվ ապահովվում է գերմանական զինամթորքի 50տոկոսը: Գերմանիա * Դանիա, Նորվեգիա:

Բելգիայի, Նիդեռլանդների ու Լյուքսեմբուռգի վրա նույն ստրատեգիայով հարցակումը, չնայած Ֆրանսիայի ու Մեծ Բրիտանիայի բանակների կազմակերպած պաշտպանության, հաջողվում է և վերջիններս հայտնվում են շրջափակման մեջ: Մայիս 1940 1,5 մլնից 330000 Դյունկերկ նավահանգստով փախչում են: Հունիսի 4 գերմանացիները գրավում են:

Փարիզից իշխանությունները տեղափոխվում են Վիշի և Ֆրանսիայի մի մասը անցնոում է Գերմանիային:

-Գերմանիան միտվում է գրավել Բրիտանիան:

-Լոնդոն-Բեռլին ավիացիոն մարտեր:

Սեպտեմբերի 27 1940 Ճապոնիան միանում է Գերմանիային, Իտալիային

Բարբարոսսա օպերացիա 22 հուլիս 1941. հարձակում ՍՍՍՌի վրա և 3մլն ռուսական բանակից գերիներ

Ֆինլանդիան հարձակմանը միանում է, փորձելով հետ բերել գրավված տարածքները Ռուսաստանից:

Ռուսաստանը պայմանագիր է կնքում Ճապոնիայի հետ չհարձակման վերաբերյալ և իր զորքերը հեռավոր արևելքից հասցնում է արևմուտք: -30 աստիճան ցելսիուում գերմանական բանակը ցրտին ոչ բավական պատրաստված լինելով ետ է նահանջում:

1943թ նոյեմբերին Ստալինը, Չեչինը Անգլիա, Ռուզվիլտ Ամերիկա, հանդիպում են Պարսկաստանի մայրաքաղաք Թեհրանում պատերազմի վերջը մեկնարկելու առիթով: Գերմանիայի գրավված տարածքները հետ են վերցվում: Ռուզվիլտը առարարկում է Միջազգային Լիգան փոխարիել ազգերի միավորության նոր կազմակերպությամբ, որի մեջ կընդգրկվեին այն երկրները, որոնք Գերմանիային պատերազմ էին հայտարարել մինչև մայիսի 1ը:

1945թ ապրլին սովետական բանակը շրջափակում է Բեռլինը: Հիտլերը բունկերում փակված լինելով ինքնասպանություն է կատարում տարածքի գրավումից 2 օր առաջ:

75.000.000 զոհ պատերազմի ավարտին 66 տոկոսը քաղաքացիական բնակչությունը: Չինաստանը և ՍՍՍՌ ամենաշատ կորուստները:

Ստեղծվում է Միավորված պետությունների կազմակերպություն միտված պահպանել խաղաղությունը երկրների միջև: Ստեղծվում է ՆԱՏՈ, Միջազգային Բանկ:

Նավթի պաշարների համար սուր պայքար է սկսվում Ամերիկայի և ՍՍՍՌի միջև, ինչը պատճառ է դառնում Սառը Պատերազմի սկսմանը:

Հանրապետության արտաքին կապերը և հարաբերությունները

Հայաստանի Հանրապետության առաջին միջպետական կապերը հաստատել է Քառյակ միության երկրների (Գերմանիա, Թուրքիա, Ավստրո-Հունգարիա, Բուլղարիա) և անմիջական հարևանների հետ` Իրան, Վրաստան, Թուրքիա, Ադրբեջան։

ՀՀ-ն դիվանագիտական ներկայացուցչություններ է բացել 40-ից ավելի երկրներում (ԱՄՆ, Մեծ Բրիտանիա,  Բրազիլիա, Իտալիա, Բուլղարիա, Հաբեշստան, Ֆինլանդիա, Ճապոնիա, Շվեյցարիա, Իրան և այլն), ինչպես նաև հարաբերություններ հաստատել նախկին Ռուսական կայսրության տարածքում կազմավորված առանձին պետական կազմավորումների՝ Ուկրաինայի, Բեսարաբիայի, Թերեքի, Դոնի շրջանների, գեներալ-լեյտենանտ Աևտոն Դենիկինի կամավոր, բանակի և Կուբանի ու Սիբիրի ծովակալ Ալեքսանդր Կոլչակի կառավարությունների հետ։

Առավել կարևոր էին հարաբերությունները Ռուսաստանի հարավում ստեղծված պետական կազմավորումների հետ (Անտոն Դենիկինի գլխավորությամբ), որովհետև այնտեղ և Հյուսիսային Կովկասում հանգրվանել էին Հայոց ցեղասպանությունից փրկված 100 հազարից ավելի գաղթականներ, իսկ խորհրդային Ռուսաստանի բոլշևիկյան կառավարությունը չէր շտապում ճանաչել Հայաստանի անկախությունը։

Ըստ Բաթումի պայմանագրի (1918 թվականի հունիսի 4)՝

1. Հայաստանը չէր կարող դիվանագիտական կապեր ունենալ օսմանյան կայսրության դեմ պատերազմող պետությունների հետ։
2. Օսմանյան կայսերական կառավարության և հայկական հանրապետության կառավարության միջև հաստատվում են հաշտություն ու մշտական բարեկամություն։

ՀՀ դիվանագիտական հարաբերությունները Իրանի հետ

Իրանը հարևան երկրներից միակն էր, որի հետ ՀՀ Կառավարությունը տարածքային և այլ կարգի վեճեր չի ունեցել և ձգտել է առևտրական ու դիվանագիտական սերտ կապեր պահպանել նրա հետ։

ՀՀ դիվանագիտական հարաբերությունները Վրաստանի հետ

Հայ-վրացական հարաբերությունների ամենակնճռոտ խնդիրը հայկական Լոռի և Ջավախք գավառների հիմնահարցերն էին, որոնք Ռուսական կայսրության վարչատարածքային բաժանումների հետևանքով հայտնվել էին Թիֆլիսի նահանգի սահմաններում։ 1918 թվականի հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին թուրք, զորքերի հեռանալուց հետո Վրաստանի Հանրապետությունը ռազմակալել է այդ գավառները։ Հայկական իշխանություններին չի հաջողվել խնդիրը լուծել խաղաղ, դիվանագիտական ճանապարհով։ 1918 թվականիի դեկտեմբերին հայկական կողմը ստիպված ուժ է գործադրել, սկսվել է հայ-վրացական պատերազմ, որտեղ վրացական բանակը պարտություն է կրել։ Մեծ Բրիտանիայի զինվորական հրամանատարության միջամտությամբ ռազմական գործողությունները դադարեցվել են, և 1919 թվականի հունվարի 9-17-ը Թիֆլիսում տեղի ունեցած խորհրդաժողովում Լոռին բաժանվել է 3 մասի՝ վրացական, հայկական և «չեզոք գոտու»։ Վերջինս կառավարելու էր անգլիացի գենահաևգապետը, որին օգնելու էին վրացի և հայ տեղակալները։

Պատմության հարցեր

Դասարանական աշխատանք

Հարցեր

1. Երբ է կնքվել Բեռլինի պայմանագիրը։
   1878 թվական հուլիս 13
2. Ով էր նախագահում Բեռլինի վեհաժողովը։
   Օտտո Բիսմարկ
3. Ով էր Բեռլինի վեհաժողովի հայկական պատվիրակության ղեկավարը։
   Խրիմյան Հայրիկ
4. Ինչ է նշանակում Հայկական Հարց։
   Հայերին ինքնավարության վերականգնումը և օտար տիրապետություններից՝ Օսմանյան Կայսրությունից և Ռուսաստանից ազատագրվելը, հայկական հարցի առաջնային խնդիրը և պահանջն էին հանդիսանում։ Հայկական հարցը Արևելյան հարցի բաղկացուցիչ մասն էր կազմում։
5. Որ երկու հակամարտող ուժերն էին կռվում Առաջին Համաշխարհային Պատերազմում։
   Անտանտը (Ռուսաստան, Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա) և Քառյակ Դաշինքը (Գերմանիա, Ավստրո-Հունգարիա, Օսմանյան կայսրություն, Բուլղարիա)
6. Որոնք էին Քառյակ դաշինքի երկրները։
   Գերմանիան, Օսմանյան Կայսրությունը, Ավստրո-Հունգարիան, Բուլղարիան
7. Երբ է տեղի ունեցել բոլշևիկյան հեղափոխությունը Ռուսաստանում։
   1917 թվական նոյեմբերի 7
8. Երբ է տեղի ունեցել Սարիղամիշի ճակատամարտը։
   1915 թվական դեկտեմբեր
9. Պրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը ինչ պայմանագիր է։ Պրեստ-Լիտովսկի պայմանագրով, բոլշևիկների պարտությունից հետո, Ռուսաստանը Առաջին համաշխարհային պատերազմից պարտված հեռացավ։
10. Երբ են ստեղծվել Վրաստանի, Ադրբեջանի, Հայաստանի առաջին հանրապետությունները։ Հայաստան 1918 մայիսի 28 – 1920, Վրաստան 1918 մայիսի 26, Ադրբեջան 1918 մայիսի 27
11. Վերլուծական հարց. Ինչպիսի ճակատագիր կունենար Անդրդաշնությունը, եթե չլուծարվեր։ Անդրկովկասյան 3 հանրապետությունները՝ Հայաստանը, Վրաստանը, Ադրբեջանը կնքել էին պայմանագիր, որի արդյունքում ի հայտ էր եկել Անդրդաշնությունը։ Չլուծարվելու դեպքում այն ԽՍՀՄ-ի մեջ կմտներ, որպես դաշնություն։ Մեկ այլ դեպքում, քանի որ երկրները տարբերվում էին իրենց մշակույթներով, կրոններով կարող էին ներքաղաքական կռիվներ սկսվել, ինչը վաղ թե ուշ կհանգեցներ դաշինքի փլուզման և պետությունների անկախացման։

Առաջին համաշխարհային պատերազմ

Սկսվել է 1914 թվականի հուլիսի 19-ին և շարունակվել մինչև 1918 թվականի նոյեմբերի 11-ը։ 1914 թվականի հունիսի 28-ին բոսնիացի սերբ ազգայնական Գավրիլո Պրինցիպը Սարաևոյում սպանել է Ավստրո-Հունգարիայի թագավորության գահաժառանգ Ֆրանց Ֆերդինանդին, ինչը հանգեցրել է Հուլիսյան ճգնաժամին։ Դրան ի պատասխան՝ Ավստրո-Հունգարիան վերջնագիր է ներկայացրել Սերբիային, սակայն վերջինս հրաժարվել է կատարել ավստրիացիների պահանջները։

Միմյանց դաշնակից պետությունները Բալկաններում ծագած երկկողմ հակամարտության արդյունքում սկիզբ առած ճգնաժամը վերածել են կոնֆլիկտի, որին մասնակցել է Եվրոպայի մեծ մասը։ 1914 թվականի դրությամբ Եվրոպայի մեծ տերությունները բաժանված էին երկու խմբավորման՝ Անտանտի, որի կազմում ընդգրկված էին Ֆրանսիայի երրորդ հանրապետությունը, Ռուսական կայսրությունն ու Բրիտանական կայսրությունը, և Եռյակ դաշինքի, որի կազմում էին Գերմանական կայսրությունը, Ավստրո-Հունգարական կայսրությունն ու Իտալիայի թագավորությունը (Եռյակ դաշինքը հիմնականում ունեցել է պաշտպանական բնույթ և թույլ է տվել Իտալիային չմասնակցել պատերազմին 1914 թվականին)։

Արևելյան հարցը

«Արևելյան հարց» հասկացությունն առաջին անգամ գործածել են Սրբազան դաշինքի (Ռուսական կայսրություն, Ավստրիա, Պրուսիա, Ֆրանսիա և այլն) երկրները՝ 1822 թ-ի Վերոնայի կոնգրեսում՝ Թուրքիայի դեմ Հունաստանի մղած անկախության պատերազմի առիթով։ Արևելյան հարցի պատմությունն սկսվել է XVIII դարի վերջից և ավարտվել Առաջին համաշխարհային պատերազմով (1914–1918 թթ.), երբ փլուզվեց Օսմանյան կայսրությունը։ Աշխարհամարտը դարձել էր մեծ տերությունների շահերի բախման կիզակետ, իսկ Արևելյան հարցի հիմնախնդիրները՝ XVIII–XIX դարերի միջազգային հարաբերությունների գլխավոր առանցքը։ 

Հայ Ազգային կուսակցություններ

Հայոց պատմության մեջ Հայ ազգային կուսակցություններից ամենանշանավորներն են Արմենական, Հնչակյան (ՍԴՀԿ), Դաշնակցություն (ՀՀԴ) և Ռամկավար ազատական (ՌԱԿ) կուսակցությունները: Որպես քաղաքական կազմակերպություններ՝ նրանք հրապարակ եկան ազգային-ազատագրական պայքարը ղեկավարելու և կազմակերպված հունի մեջ դնելու համար: Անկախ հիմնադրման վայրից (Վան, Ժնև, Թիֆլիս, Կոստանդնուպոլիս)՝ բոլորն էլ ունեին համահայկական նշանակություն:

Արմենական կուսակցություն (արմենականներ)

Հայ  իրականության մեջ առաջին քաղաքական կուսակցությունն ստեղծել են արմենականները: Հիմնադրվել է Վանում 1885 թ-ին՝ Մկրտիչ Թերլեմեզյանի (Ավետիսյան) նախաձեռնությամբ:  Գոյատևել է մոտ չորս տասնամյակ՝ մինչև 1921 թվականը։  Արմենական է անվանվել Մարսելում (Ֆրանսիա) Մկրտիչ Փորթուգալյանի հրատարակած «Արմենիա» թերթի, որտեղ տպագրվել է կուսակցության ծրագիրը:Արմենականների նպատակը ժողովրդին ազատագրական կռիվներին նախապատրաստելն էր, սուլթանական բռնապետության լծից Արևմտյան Հայաստանն ազատագրելը և անկախ պետություն ստեղծելը: Ժողովրդի ազատագրության միջոց էին համարում զինված ապստամբությունը և դիվանագիտական ուղիները:

Կուսակցությունն իր մասնաճյուղերն ուներ Հայաստանում և գաղթավայրերում: Արմենականները գործուն մասնակցել են Վանի 1896 և 1915 թթ-ի ինքնապաշտպանական մարտերին: Կուսակցությունն զգալիորեն նպաստել է հայ ազգային-ազատագրական պայքարի գաղափարախոսության տարածմանը և հասարակական մտքի զարգացմանը: 1908 թ-ի հոկտեմբերին Ալեքսանդրիայում (Եգիպտոս) արմենականները, միավորվելով վերակազմյալ հնչակյանների հետ, կազմել են Սահմանադրական ռամկավար կուսակցությունը, որը, ի թիվս այլ կուսակցությունների, 1921 թ-ի հոկտեմբերի 1-ին Կոստանդնուպոլսում միավորվել է Ռամկավար ազատական կուսակցությանը (ՌԱԿ):

Հնչակյան կուսակցություն (Սոցիալ-դեմոկրատական հնչակյան կուսակցություն, ՍԴՀԿ)

Հիմնադրել են կովկասահայ մի խումբ ուսանողներ՝ Նազարբեկը (Ավետիս Նազարբեկյան), Մարո Նազարբեկյանը, Գաբրիել Կաֆյանը, Ռուբեն Խանազատը և ուրիշներ, 1887 թ-ին Ժնևում: Կուսակցությունը կոչվել է «Հնչակ» պաշտոնաթերթի անունով: Կարճ ժամանակամիջոցում հնչակյան կազմակերպություններ են ստեղծվել Թուրքիայում, Իրանում, ԱՄՆ-ում, Ռուսաստանում, Բուլղարիայում, Ռումինիայում, Եգիպտոսում և այլուր: 1888 թ-ին հրատարակվել է կուսակցության ծրագիրը, որը մոտակա նպատակ էր համարում համազգային ապստամբությամբ թուրքական լծից Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը, հայկական հողերի միավորմամբ անկախ հանրապետության ստեղծումը: Հեռակա նպատակը սոցիալիզմն էր: Այդ գաղափարի առկայությունը կուսակցության ծրագրում պառակտման պատճառ է դարձել:

Ծրագրի համաձայն՝ հնչակյանների գործունեության առանցքը Հայկական հարցն էր: XIX դարի 90-ական թվականներին Արևմտյան Հայաստանում ծավալելով լայն գործունեություն՝ նրանք համոզվել են, որ համազգային ապստամբության գաղափարն անիրականանալի է, ուստի համատեղել են  քաղաքական ցույցերն ու հայդուկային ելույթները: 1890-ական թվականներին հնչակյանները Սասունում կազմակերպել են զինված ելույթներ և չնայած պարտություն են կրել (1894 թ.), սակայն եվրոպական պետություններին պարտադրել են Արևմտյան Հայաստանի համար մշակել բարենորոգումների ծրագիր, որը թուրքական կառավարությանն է ներկայացվել 1895 թ-ի մայիսի 11-ին (ծրագիրը կոչվեց Մայիսյան): 1890-ական թվականների կեսին Զեյթունում, Վանում, Սասունում մասնակցել են արևմտահայության ինքնապաշտպանական կռիվներին: Հնչակյանների գործունեության մեջ առաջնային են դարձել զինված ընդդիմությունը և ինքնապաշտպանությունը, որոնք, սակայն, չի հաջողվել իրականացնել: Երիտթուրքերը ոչնչացրել են Թուրքիայում գործող հնչակյան կազմակերպությունները, ղեկավար գործիչներից 20-ին:

Հայ յեղափոխական դաշնակցություն (ՀՅԴ, մինչև 1892 թ-ը՝ Հայ հեղափոխականների դաշնակցություն)

Ստեղծվել է 1890 թ-ի հուլիս-օգոստոսին Թիֆլիսում: Հիմնադիրներն ու առաջին ղեկավարներն էին Քրիստափոր Միքայելյանը, Սիմոն Զավարյանը, Ստեփան Զորյանը (Ռոստոմ): 1890 թ-ի սեպտեմբերին հրապարակված ՀՀԴ մանիֆեստում նշված է, որ նոր ստեղծված կուսակցության նպատակը ժողովրդի ուժերը համախմբելն է, Արևմտյան Հայաստանի համար քաղաքական և տնտեսական ազատություն ձեռք բերելը: Այն արտահայտվել է ՀՀԴ առաջին ծրագրում, որն ընդունվել է 1892 թ-ին՝ կուսակցության առաջին ընդհանուր ժողովում, հրապարակվել է 1894 թ-ին «Դրոշակ» պաշտոնաթերթում:

Դաշնակցությունը դավանում է ժողովրդավարության ու ընկերավարության (սոցիալիզմի) գաղափարներ, սակայն կուսակցության գաղափարախոսության, մարտավարության և ռազմավարության հիմնական խնդիրը Հայկական հարցի լուծումն է (Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը, ինքնավարությունը): Նպատակին հասնելու հիմնական միջոցը ՀՀԴ-ն համարում էր զինված գործողություններն ու ահաբեկչությունը, քաղաքական աշխատանքը երկրի ներսում և նրա սահմաններից դուրս: Ծրագրի ագրարային մասում նախատեսվում էր «տալ չունեցողին հող և մշակողին ապահովել հողից օգտվելու կարելիությունը»: 

Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին․ ռուս-պարսկական պատերազմներ

Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում եղել է մոտ մեկ դար։ Գավառների հիմնական մասը Ռուսական կայսրությանն են միացել երեք փուլով՝ 1804-1813 և 1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական, ինչպես նաև 1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմների արդյունքում։ 

Առաջին համաշխարհային պատերազզմի ընթացքում՝ 1918 թվականին, Արևելյան Հայաստանում վերականգնվել է հայկական պետականությունը՝ Հայաստանի Հանրապետությունը։

Վարչական բաժանում

Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացնելու ժամանակ մայրաքաղաք Պետերբուրգում ստեղծվել էր հատուկ կոմիտե, որ զբաղվելու էր տարածաշրջանում վարչական բաժանումներ անցկացնելու խնդրով։ 1828 թվականի մարտին Արևելյան Հայաստանի նորագրավ տարածքներից կազմավորվում է վարչական նոր միավոր՝ Հայկական մարզ անունով։  1840 թվականին Անդրկովկասը ենթարկվել է վարչական նոր բաժանման։ Ստեղծվել է երկու միավոր՝ Վրացա-Իմերեթական նահանգ և Կասպիական մարզ։ Երկրորդի մեջ էին միայն Զանգեզուրն ու Ղարաբաղը՝ որպես Ղարաբաղի գավառ, իսկ մնացած ամբողջ երկիրը, գավառների վերածված, դարձավ Վրացա-Իմերեթական նահանգի մաս։ Չորս տարի անց հիմնվում է Կովկասի փոխարքայությունը։ 1846 թվականին երկրամասը կրկին ենթարկվում է վարչաքաղաքական բաժանման. այս անգամ ստեղծվեցին Թիֆլիսի (1846-1918), Քութայիսի (1846-1918), Շամախիի (1846-1859) և Դերբենդի (1846-1860) նահանգները։ 1849 թվականին հատուկ հրամանագրով Թիֆիլիսից առանձնացվել է Երևանի նահանգը։ Դրա մեջ ժամանակավորապես ընդգրկված էին Մեղրին և Տաշիրը։ 1859-1860 թվականներին ստեղծվել են Բաքվի նահանգը (1859-1918) և Դաղստանի մարզը (1860-1918)։